Xác định hiệu quả của công tác thu hồi tài sản trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế phụ thuộc rất lớn vào kết quả truy tìm, xác minh, áp dụng các biện pháp kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản của các cơ quan tiến hành tố tụng trước đó, do vậy, việc kịp thời áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong tất cả các khâu của quá trình tố tụng sẽ hạn chế việc chuyển nhượng, che giấu tài sản nhằm trốn tránh nghĩa vụ thi hành án của người phải thi hành án là hết sức quan trọng. Ngay từ năm 2015, Ban Chỉ đạo trung ương về PCTNTC đã giao Ban Nội chính trung ương chủ trì, phối hợp với các cơ quan chức năng nghiên cứu  chuyên đề “thu hồi tài sản tham nhũng” để kiến nghị, đề xuất các giải pháp khắc phục những khó khăn, vướng mắc trong công tác này. Đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú trọng, Trưởng Ban Chỉ đạo trung ương đã chỉ đạo: “Để nâng cao hiệu quả công tác thu hồi tài sản tham nhũng, yêu cầu các cơ quan chức năng cần chú trọng áp dụng kịp thời các biện pháp thu hồi tài sản tham nhũng ngay trong quá trình thanh tra, kiểm tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án theo quy định của pháp luật”⁽¹⁾.

    

    Để tạo chuyển biến mạnh mẽ trong công tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế, tích cực góp phần vào công tác đấu tranh PCTN, Ban Bí thư đã ban hành Chỉ thị số 04-CT/TW, ngày 02/6/2021 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế. Đây là lần đầu tiên Ban Bí thư, Bộ Chính trị có một Chỉ thị riêng về công tác thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế. Chỉ thị đã yêu cầu các cấp ủy, tổ chức đảng, nhất là người đứng đầu phải nhận thức đúng và xác định trách nhiệm của cá nhân trong công tác thu hồi tài sản. Sau khi Chỉ thị số 04-CT/TW được ban hành, nhiều chính sách, pháp luật đã được sửa đổi, bổ sung nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ mới trong công tác thu hồi tài sản tham nhũng. Cụ thể là: Quốc hội đã sửa đổi, bổ sung một số luật, Chính phủ đã ban hành một số văn bản có liên quan đến thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế⁽²⁾. Đáng chú ý, ngày 11/01/2022, Quốc hội ban hành Luật số 03/2022/QH15 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật trong đó có Luật Thi hành án dân sự, theo đó, sửa đổi, bổ sung Điều 55, 56, 57 quy định về ủy thác xử lý tài sản, góp phần khắc phục những bất cập trong cơ chế ủy thác hiện hành, đẩy nhanh tiến độ xử lý tài sản đồng thời ở nhiều địa phương để thu hồi tối đa tài sản trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế cho Nhà nước.

 

    Sau khi Luật này có hiệu lực, Bộ Tư pháp đã chỉ đạo các cơ quan thi hành án dân sự (THADS) thực hiện ủy thác xử lý tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế. Đến nay, các cơ quan THADS đã hoàn tất việc ủy thác xử lý tài sản và ra quyết định thụ lý xử lý tài sản đối với các vụ án thuộc diện Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo. Đặc biệt, Luật Thanh tra năm 2022 đã cho phép trưởng Đoàn thanh tra, thanh tra viên có quyền xem xét áp dụng biện pháp ngăn chặn (Khoản 2, Điều 68). Người ra quyết định thanh tra, trưởng đoàn thanh tra có quyền yêu cầu tổ chức tín dụng phong tỏa tài khoản của đối tượng thanh tra; đề nghị cơ quan kiểm soát tài sản, thu nhập, cơ quan khác có thẩm quyền có biện pháp để ngăn chặn kịp thời đối tượng thanh tra có hành vi hủy hoại, tẩu tán tài sản hoặc để bảo đảm thực hiện quyết định thu hồi tài sản của thủ trưởng cơ quan thanh tra, thủ trưởng cơ quan quản lý nhà nước (điểm e, Khoản 1, Điều 80; Điểm đ, Khoản 1, Điều 81, Điều 90). Nhưng đáng chú ý nhất là, Người ra quyết định thanh tra có quyền quyết định thu hồi tài sản bị chiếm đoạt, chiếm giữ, sử dụng trái pháp luật hoặc làm thất thoát tài sản nhà nước mà không phải đợi kết luận thanh tra (Điểm h, Khoản 1, Điều 80; Khoản 1, Điều 91). 

 

 

    Nếu trước năm 2013, tỷ lệ thu hồi tài sản tham nhũng bình quân đạt khoảng 10% trên tổng số phải thu hồi, thì đến giai đoạn 2013-2020 kết quả bình quân đã đạt hơn 26%. Sau khi có sự chỉ đạo quyết liệt của Ban Chỉ đạo Trung ương, các cơ quan tiến hành tố tụng đã tích cực chủ động áp dụng các biện pháp truy tìm, kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản, hạn chế để các đối tượng có liên quan tẩu tán, che giấu, hợp pháp hóa tài sản tham nhũng; khuyến khích người phạm tội giao nộp tài sản để được hưởng chính sách khoan hồng của pháp luật. Đặc biệt, năm 2019, 2020, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTN đã thành lập 05 Đoàn kiểm tra tại nhiều địa phương, bộ, ngành để kiểm tra, đánh giá đầy đủ, toàn diện kết quả thu hồi tài sản, từ đó, chỉ ra những tồn tại, hạn chế, khó khăn và chỉ đạo khắc phục. Kết quả thu hồi tài sản trong các vụ án kinh tế, tham nhũng do Ban Chỉ đạo Trung  ương theo dõi, chỉ đạo năm 2020 thu hồi bằng 61% tổng số đã thu hồi được trước đây. Năm 2022, các cơ quan tiến hành tố tụng đã tạm giữ, kê biên, phong tỏa tài khoản trị giá trên 364.000 tỷ đồng (tăng hơn 10 lần so với năm 2021); cơ quan thi hành án dân sự thu hồi được 27.400 tỷ đồng (tăng gấp 3 lần so với năm 2021). Trong 6 tháng đầu năm 2023, chỉ tính riêng các vụ án thuộc diện Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo, các cơ quan THADS đã thu hồi được gần 2.100 tỷ đồng trong các vụ án, vụ việc Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo. Từ đầu nhiệm kỳ Đại hội XIII đến nay, đã thu hồi được trên 53.000 tỷ đồng (tăng gấp 2,5 lần so với cả nhiệm kỳ Đại hội XII); trong đó, đã thu hồi được nhiều tài sản tẩu tán ra nước ngoài; điển hình như đã thu hồi gần 2,7 triệu USD Mỹ và 127.000 đô la Singapore của Phan Sào Nam ở nước ngoài. Một số vụ việc điển hình đã thu hồi được số tiền lớn trong thời gian qua, như: Vụ Hứa thị Phấn, cho đến nay đã thu hồi được hơn 12.000 tỷ đồng; vụ Phạm Công Danh, đã thu hồi được trên 5.405 tỷ đồng. Đặc biệt, trong vụ án AVG, cơ quan chức năng đã thu hồi được 100% số tiền thất thoát (hơn 8.000 tỷ đồng). 

 

    Mới đây nhất, liên quan đến Vụ Việt Á, Cơ quan Cảnh sát điều tra đã kịp thời phong tỏa, ngăn chặn, kê biên thu hồi tài sản của các bị can, đối tượng có liên quan trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội và các địa phương khác với số tiền hơn 1.600 tỷ đồng. Như vậy, kết quả thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế có xu hướng tăng dần, năm sau cao hơn năm trước, góp phần quan trọng vào kết quả chung của công tác đấu tranh PCTNTC, để lại dấu ấn nổi bật, tạo sự đồng thuận cao trong xã hội và củng cố, tăng cường niềm tin của cán bộ, đảng viên và nhân dân đối với Đảng, Nhà nước.

 

 

    Mặc dù tỷ lệ thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế ngày càng tăng lên, song theo Báo cáo tổng kết 10 năm công tác PCTNTC, giai đoạn 2012-2022, cơ quan thi hành án dân sự các cấp thu hồi được gần 60.940 tỷ đồng/175.608 tỷ đồng, đạt 34,7%, trong đó, riêng trong các vụ án thuộc diện Ban Chỉ đạo trung ương theo dõi có gần 50.000 tỷ đồng được thu hồi, cũng chỉ đạt 41,3%. Như vậy, còn khoảng 115 nghìn tỷ đồng chưa được thu hồi; riêng các vụ án thuộc diện Ban Chỉ đạo trung ương theo dõi còn gần 70 nghìn tỷ đồng cần được thu hồi. Nhiều vụ án lớn các cơ quan có thẩm quyền không thể thu hồi được tài sản bị tham nhũng vì người phạm tội đã tẩu tán hết tài sản hoặc không có khả năng thanh toán như trong vụ án Phạm thanh Bình, nguyên Chủ tịch tập đoàn Vinashin và 8 đồng phạm, bị khởi tố về tội cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế, gây hậu quả nghiêm trọng (số tiền phải bồi thường thiệt hại trong vụ án này là hơn 1.100 tỷ đồng, nhưng đến đầu năm 2016, số tiền thu hồi chỉ là 2,4 tỷ đồng); vụ án Huỳnh thị Huyền Như bị khởi tố về tội tham ô tài sản và cố ý vi phạm quy định về cho vay trong hoạt động của các tổ chức tín dụng (tòa tuyên án bị cáo phải sung công 4.000 tỷ đồng, nhưng qua thẩm tra, thẩm định chỉ thu về cho Nhà nước được 500 tỷ đồng). Vụ án Dương Chí Dũng, nguyên Chủ tịch HĐQT Vinalines phải bồi thường 110 tỷ đồng (nhưng cơ quan thi hành án đã ra quyết định không có điều kiện thi hành với khoản tiền trên 88,5 tỷ đồng còn lại). Như vậy, so với yêu cầu về thu hồi tài sản tham nhũng thì “rõ ràng số mất với số lấy lại vẫn chưa tương xứng”⁽³⁾.

 

    Tại một số địa phương, số lượng các trường hợp áp dụng cưỡng chế kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản còn ít, chưa tương xứng với số lượng án và tài sản phải thu hồi. Việc xác minh làm rõ nguồn gốc tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án tham nhũng, kinh tế để xử lý trong quá trình giải quyết vụ án gặp nhiều khó khăn. Việc thực hiện giám định trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng… thường chậm, kéo dài, không đáp ứng thời gian theo yêu cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng nên ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án. Việc kiểm tra, giám sát, thanh tra công tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế còn hạn chế. Vai trò hoạt động của Ban Chỉ đạo THADS các cấp chưa được phát huy đúng mức; một số ban chỉ đạo THADS cấp huyện chưa tích cực, chủ động trong chỉ đạo xử lý các vụ việc thi hành án phức tạp tại địa phương.